کد مطلب:20736 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:5

گنجینه پرسمان » اخلاق و عرفان

عوامل انحراف از عدالت چيست؟

1. عدل در لغت به معني استقامت و در اصطلاح شرعي عبارت است از استقامت بر طريق حق به وسيله دوري از آن چه كه در دين از آن نهي شده است. در اصطلاح فقه كه موضوع برخي از احكام مانند شهادت و امامت جماعت ميباشد، عدالت عبارت است از ملكهاي نفساني كه سبب ملازمت شخص با تقوا ميشود و موجب ميگردد شخص مكلّف بر واجبات قيام كند و از انجام گناهان كبيره و اصرار بر گناهان صغيره، دوري نمايد. نيز همين ملكه او را به لزوم پيروي از اخلاق حسنه وادار سازد. به طور خلاصه، عادل كسي است كه داراي ملكه انجام كارهاي خوب و دوري از كارهاي بد باشد.(معارف و معاريف، مصطفي حسيني دشتي، ج 7، ص 290، انتشارات مفيد، تهران.)

2. عدالت بر دو قسم است: فردي و اجتماعي. عدالت فردي عبارت است از اين كه شخص خود را در قيد و بند دستورات شريعت نگه دارد و به اخلاق اسلامي، پايبند كند. عدالت اجتماعي نيز بدين معنيَ است كه نسبت به ديگران به انصاف عمل كند و درباره كسي ستم روا ندارد. اين ويژگي بيشتر به زمامداران و سردمداران حكومت مربوط ميشود. جنبة اجتماعي عدالت آن قدر مهم است كه پيامبر بزرگوار اسلام دربارة آن فرمود: پستترين و بي مقدارترين مردم نزد خداوند كسي است كه مسئوليت امور مسلمين را بر عهده گيرد و در ميان آنان به عدل و داد رفتار ننمايد.

3. عدل در منطق قرآن كريم جايگاهي بس والا دارد. از ميان آيات بي شماري كه دربارة عدل سخن گفتهاند به يك نمونه اشاره ميشود: اي كساني كه ايمان آوردهايد; همواره براي خدا قيام كنيد و از روي عدالت، گواهي دهيد. دشمني با جمعيتي، شما را به گناه و ترك عدالت نكشاند. عدالت بورزيد كه به پرهيزگاري نزديكتر است.(مائده، آية 8) تصريح به عدالتورزي، حتّي با دشمن و نيز برشمردن آن به عنوان نزديكترين راه به تقوا، حاكي از اهميت اين عنصر در نگاه قرآن كريم است. نيز نشان ميدهد يكي از مهمترين راههاي انحراف از خط عدالت، كنارگذاشتن و دوري جستن از خطّ تقواي الهي است. در جاي ديگري از قرآن نيز به راه ديگر انحراف از حق و عدالت اشاره شده است: اي كساني كه ايمان آوردهايد، به طور كامل قيام به عدالت كنيد. براي خدا شهادت دهيد; گرچه (اين گواهي) به زيان خود شما، يا پدر و مادر و نزديكان شما بوده باشد. چرا كه اگر آنان غني يا فقير باشند، خداوند سزاوارتر است كه از آنان حمايت كند. بنابراين، از هويَ و هوس پيروي نكنيد كه از حق منحرف خواهيد شد.(نسأ، آية 135) گرچه آيات شريفة ياد شده در خصوص شهادت، از انحراف از عدل نهي كردهاند; امّا به عنوان يك راه كار كلي در آيه اول عدل را وسيله حصول تقويَ و در آيه دوّم پيروي از هواي نفس و ترك تقويَ را وسيله ناخوشايندي در ترك عدالت، بر شمردهاند(الميزان، علامه طباطبايي;، ج 5، ص 236، چاپ جامعه مدرسين حوزه علميه قم.)از اين رو روشن ميشود كه مهمترين و دست كم يك راه مهم انحراف از عدل ترك تقويَ و به عبارت ديگر پيروي از هواهاي نفساني است.

4. با توضيحات ياد شده درباره عدالت، عوامل انحراف از عدالت نيز به خودي خود روشن ميشود; چه آن كه در حوزه عدالت فردي كنترل نكردن خواهشهاي منفي نفس، انجام گناه و از دست دادن ملكه و روحيه تقويَ است.

زمينهها و دلايل دُچار شدن به چنين وضعيتي، محور قرار دادن خواستنيهاي پست و به فراموشي سپردن خواستنيهاي متعالي روح و كرامت انساني است. نيز در قلمرو عدالت اجتماعي، پشت پا زدن به معيارها، ضابطهگرايي، شايسته سالاري و... و محور قرار دادن روابط، چاپلوسيها، باندسالاري و... به جاي آن گوهرهاي گرانمايه است.